Ezezaguna bezain zoragarria, Urizaharrak Erdi Aroko sekretuak gordetzen ditu. Nafarroa eta Gaztelako erresumen arteko bidegurutzean, lau gaztelu, lau, eraiki izan ziren garai zahar haietan –Urizaharra, Villamonte, Herrera eta Mendiluzea– elkarren ikusterrean laurak, elkarretatik ez hain urruti.

Egungo egunetan hori ezinezko, haien aurrriak, herexak baino ez baitira zutik geratzen, honela ere, haien lorratza Arabako Mendialde honetan beti agerian, izan ere, hemen zehar Araba-Errioxarako bidea doa eta hemen gaindi gure lurraldeko errepide eta ingurualderik politenetako bat.

Erdi Aroko hiribildua da Urizaharra, XIII. mendean eraikia edo irasia. Harresiko atetzarra hortxe lekuko, bi babes-dorre trinko erdibiribil dituena, zaindari antzo, eta “matacán” esaten zioten harrizko balkoi etsaiari erasoteko prestatua zegoena goialdean. Gotorleku zinez gotorra! Eta harresiaren barruan etxeak, bizietxeak, eta aire zabalean museo, oro har nekazari itxurakoa, Errondako Pasealekuan.

Udalerria, osatzen duten sei herrixkak, mendi ederrez inguratua dago. Mendietan haitzuloak, Faidukoak eskuz egindakoak adibidez, San Leongoak berez harkaitzetan sortuak; ura ere non-nahi eta Uraren Bidatza ibiltzaleen gozagarri, Herreriasko ur-jauziak ahantzi bage; ingurugiro gozoa, beraz, dena.