OROIMENEZ GIDATURIK GOZARTZEKO BIDE BAT
Irudika ezazu Erdi Aroko hiribildu bat, harresi eta guzti, antzinako gaztelu baten gainean eraikia. Zirraragarria da, muru edo mendixka gainean dagoen herri tiki hau, Arabako Mendialdean inguru natural eder-eder batean kokatua.
Herri misteriotsua, iraganbide eta zoko-mokoz betea, eta noizbait norbait bat-batean leihoan agertu arren Erdi Aroko xarma hori ez da pitzatzen.
*Argazki guztiak Koldo Berruetek eskuzabalki utzi ditu.
Herri inguru guztian luzatzen da, horma laso, eta lekuan-lekuan etxeak hari datxezkiola dagoz, harresiaren paino gainean eraikiak.
Antoñanan pilota-tokia ere harresiaren zati bat da. Etxeetako leiho-balkoiak, orobat, babes-horman bertan irekita dagoz. Garai zaharretako gezi-leihoxkak –geziak aurtikitzekoak alegia– egun arte hortxe.
“Pilota-tokiko balkoia nire aitita-amamen etxea zen. Horma eman zuten eultzia egin behar zenean lan egiteko lekua uztearen truke”.
Koldo Berruete
Antoñana hiru karrikek zeharkatzen dute: Kale Nagusia, Goiko Kalea, Beheko Kalea. Azken hau “urdai gutiko karrika” izenordeagatik da ezaguna, garai zaharretan juduak eta behartsuenak bertan bizi baitziren.
Erdi Aroko atetzar bat bakarrak dirau zutik, eta bertatik sartzen da hiribildura. Hortxe apaiz-etxeko balkoia, eguzkitza deritzote. Sartutakoan, antzinateko espetxea, XVII. mendeko eraikina, gaur egun Santxotenaren erakuts-areto.
Antoñanan dena iraganbidez lotua dago, batzuk zurezko sabaiarekikoak, uda beteko beroan leku hozpil.
“Vicentek eta bere anaiak arratsaldero lo-kuluska iraganbidean egin ohi zuten, lurrean burusia eta lo… askotan ikusi ukan nituen, aspaldi, udan”.
Koldo Berruete
Jauretxe garrantzi handikoak, armarridunak –zakurrak, pertzak, e.a.– leinu handikien ikurrak guztiak: Hurtado de Mendoza-tarrak –Orgazko kondeak– eta Elortza-tarrak.
Erdi Aroko ikurrok, antzinako ahaldunen ezagugarriak, zoritxarrez gaur den egunean, batzuetan, berriztapen kaxkarrez itsusturik dagoz, hala nola haritzezko ate zahar batzuk egun aluminiozko bihurtuak.
Alde guztietan, tuparria ikusten da, harri txarra baina isolagarri ona. Kareharria da, oso porotsua, arola, lantzeko erraza. Antoñanan etxe apalik asko dago, Erdi Aroko egitura, zurezko bilbadura eta harriz eginik. Zaharrena XIII. mendekoa.
Dorretxea XII. mendekoa da, harri landuz egina eta Antoñanaren iparraldea babestekoa zen.
Hurtado de Mendoza-tarrena zen etxe honek -Orgazko kondeak hiribilduaren jabeak ziren–. Erdi Arokoen itxura du, nahiz eta barrualdea guztiz berriztatua egon, bizietxe izaiteko. Hegatza, teilatua alegia, berria daduka, beste alde guztiek txukundu beharra dute.
“Herriarena da, urteetan hor bakarrik bizi zen emakume ezkonbage bati erosi baitzion. Haren ilobek lau sosen truke saldu zuten”.
Koldo Berruete
Beste jauregi bat ere badago, Elortza-tarrena, XVI. mendekoa, harresitik lekora eraikitako jauretxe da.
Lehen gazte gehiago zegoen, bizitza eta solas gehiago Antoñanan. 60. urteetan herrian denda, bi taberna, harategi bi, eskola bat eta estanko bat ere bai.
Gaur den egunean, XXI.aren hogeialdian, bizi diren ehun bat lagunek egoitza-taberna bakarra askietsi behar dute, lehengo nesken eskola zena orain biltoki. Osasun kontsultategi bat dago, astean behin erizain batek irekitzen duena.
Dena dela ere, bada jende gazterik azken urteotan Antoñanara bizitzera etorri denik. Inor ez da bizi, dagoeneko, lehen bezala lurretik eta abereetatik soilki, landako lanez gain beste behar batzuk egiten dituzte, bai ingurualdean bai Gasteizen, lantegietan.
Hiriaren silueta marrazten du: dorre liraina, neoklasikoa, lau kanpaikoa da urrundik urkusten den lehena.
Eliza aurreko beste eliza-gaztelu baten oinarrien gainean eraikita dago, ikusgarria da, begiak betekoa. Harresi inguruaren barruan VIII. mendeko arkupea, eta barruan erretaula bat errokoko tankerakoa, eta hainbat irudiren artean Jaun Done Bikendi Martiriarena. Errosarioko Birjina XVI.ekoa da, eta ikus daitekeenez, haurrarekin lurbiraren bola daduka, errosario batez inguratua. Arabako beste hainbat elizatan bezala, ez du peitu Estibalizko Birjinaren irudiorde bat, Arabako jagolea da eta.
Herrirean 200 metrora, Hornillos mendiaren barrenean, baseliza erromaniko bat dago, 1699an Landako Jaungoikoaren Ama izenez aipatu izan zen, uzta onen ongilea baitzen. Kanpai-horma, arkupea eta aldarea XVIII. mendekoak dira, baina ikusgarriena ataldea da, arku zorrotzekoa; 1951an baseliza berriztatu zuten eta aldaketa batzuk jasan zituen. Ondo-ondoan, Antoñanako hilerria.
“Antzinan, ekaitza zekarkeenean, Birjinaren irudia arkupera ateratzen zuten, beronek laino beltzak geldiaraz zitzan… irudiaren ondoan besterik ere esekitzen zen: makuluak edo txankak, txirikordak, lo re-sortak… Gaur egun ez da erabiltzen laino-baretzaile, baina, honela eta guziz ere, saia gaitezen gure arbasoen ohitura erlijiozko eta kulturazko hau bizirauten. ”.
LANDAKO BIRJINA, FEDEA ETA OHITURA ANTOÑANAN
Koldo Berruete
Antoñanan soroen eta uzten babeslea edo jagolea da, eta honegatik gur egiten diote, guztiz maitatua, eta baselizarean eliza nagusira ibilten dute, urtean birritan: urriaren 7an eroan eta apirilaren 28an ekarri, San Prudentzio egunean, hain zuzen, Arabako patroia. Azken urteetan, berriro prozesioak edo elizinguruak berreskuratu izan dira, eta bukaeran arkupean txokolate-jana.
“Urtean Lehen Jaunartzea egindako neskatilek, egun horretako soinekoez jantzirik, prozesio-bidean birjinaren andetan loturiko txibistak eramaiten zituzten”.
LANDAKO BIRJINA, FEDEA ETA OHITURA ANTOÑANAN
Koldo Berruete
Prozesioan ohiturako kantua, 60. urteetan galdua eta Carmen Aldari esker berreskuratua, ama agustindar honek umezaroan ikasi eta gogoan batzuen.
“Virgen Santa del Campo
cuyo reflejo en mis ojos
de niña resplandecieron, resplandecieron
vengo a contarte, contarte,
de corazón las penas,
y los pesares, pesares.
A tus plantas postrada, a tus plantas postrada
óyeme, Madre, óyeme Madre,
soy tu hija que viene
triste y errante, triste y errante….”
Eresia kantatu eta bi neskatilak, biak bat, Landako Birjinari erromantze bat errezitatzen zuten, honela:
“…Hoy te pedimos, Señora,
que bendigas nuestras almas
y las llenes de tus gracias
para al volver a vernos
en tu iglesia de Antoñana
conservemos el fervor
que Tú misma nos dejaras.”
Han Antoñanatik urrun, Aguaque ospetsua dagoen goialdean, Sabando ibaia sortzen da, hiriko baratzeak ureztatzen dituena. Anbiola loredi zen eta bertan txoriek habiak egiten zituzten, eta errekan karramarroak nahierara zebiltzan, baina orain hoditua dago. Honela ere, Erdi Arotik hona haren ur gardenak ikuztoki ederrera iristen dira –arrainttoak ere badira!–, orain berrikitan bergaitua izan den ikuzteko tokia. Harrizko lamia bat ere ipini dute, ikus daitekeenez, Santxotena nafar eskultorearen lana.
Emaztekiek ikuztoki horretan betidanik soinekoak-eta garbitu izan dituzte, ikuzi alegia, errautsa usatuz, eta, usu, negu gorrian, zapiak eskuz igurtzi edo lauskitu edo marruskatu ahal izaiteko izotz-karraldoa eten behar zuten, kraskatu.
Urak Sabandotik jaisten dira,
hoxpil, jauzkari, arin,
Oteoko errota elikatzeraino,
jauzi eta jauzi, harrien artetik,
haritzekin pagoen artetik
Antoñanan, oparoki, ura demaie
haren lurrei, haien soroei.
ANTOÑANA, GORPUTZ ETA ARIMA
Koldo Berruete
Fotografía cedida amablemente por Koldo Berruete.
Trenttoa 1969an gelditu zen, betiko; Antoñanari bizitza emaiten zion eta ezkontzarik asko gertarazi zuen. Egun, geltokia jabedun bizietxe da.
Centro de Interpretación del Ferrocarril Vasco-Navarro/ Ferrocarril Vasco-Navarroren interpretazio egoitza, hiru tren-bagoitan, errepide nagusian dago, Antoñanako sarguan, eta lehengo trentto haren irudi girotua darakus. Turismo Bulegoa ere hor eta ibilteko bideez eta besteez behar den informazioa hor jaso ahal da, Arabako Mendialdeko lekuetan zehar doazen bideak eta BTT eta haitzigoketa egitekoak.
Han Antoñanatik urrun, Aguaque ospetsua dagoen goialdean, Sabando ibaia sortzen da, hiriko baratzeak ureztatzen dituena. Anbiola loredi zen eta bertan txoriek habiak egiten zituzten, eta errekan karramarroak nahierara zebiltzan, baina orain hoditua dago. Honela ere, Erdi Arotik hona haren ur gardenak ikuztoki ederrera iristen dira –arrainttoak ere badira!–, orain berrikitan bergaitua izan den ikuzteko tokia. Harrizko lamia bat ere ipini dute, ikus daitekeenez, Santxotena nafar eskultorearen lana.
Emaztekiek ikuztoki horretan betidanik soinekoak-eta garbitu izan dituzte, ikuzi alegia, errautsa usatuz, eta, usu, negu gorrian, zapiak eskuz igurtzi edo lauskitu edo marruskatu ahal izaiteko izotz-karraldoa eten behar zuten, kraskatu.
Urak Sabandotik jaisten dira,
hoxpil, jauzkari, arin,
Oteoko errota elikatzeraino,
jauzi eta jauzi, harrien artetik,
haritzekin pagoen artetik
Antoñanan, oparoki, ura demaie
haren lurrei, haien soroei.
ANTOÑANA, GORPUTZ ETA ARIMA
Koldo Berruete
Fotografía cedida amablemente por Koldo Berruete.
Eta baita Kanpezun ere...
OROIMENEZ GIDATURIK GOZARTZEKO BIDE BAT
Gure herrien lehen-geroa protagonisten bitartez, bertan bizi eta lan egindakoek euren oroitzapenak utzi dizkigute, eta lehen haretatik gerorantz goaz.
