OROIMENEZ GIDATURIK GOZARTZEKO BIDE BAT
Euskal Herri osoko paseriforme basotarra, gandorragatik deigarria. Honelako hegaztirik gehienak ez dira migratzen, beraz, egoiliartzat hartuak ohi dira.
Eroritako enborretan arrautzak errun eta gehienetan mamorroz elikatzen da.
Txorrotxioa etenbagea da, mintzaira metalikoaren antzeko txek hots bat alegia.
Udaberrian iristen da gure landetara Mozanbiketik. Pertsiako golkoa zeharkatzen du, eta Turkiara eta Bosforoa zeharkatu ondorean, Europako landa zabaletan geratzen da. Azken aleak penintsulako iparraldera iristen dira.
Itzulera bitxia da, Mediterraneoa zeharkatzen baitu, negua Afrikan emaiteko.
Tamaina txikia izan arren, harrapakinak arantzetan eta elorrietan ehizatu eta jostea du ezagugarri.
Mediterranear klimako anfibioa da, eta Arabako eremu geografiko honetan du hedatze-muga.
Eremu lehor samarretan bizitzeko gai da, beti ere ugaltzeko putzu edo istilen bat badaduka.
Arrautzak erreskadan erruten ditu. Atzeko hankak motz eta sendoak ditu, ibilterako egokituak, ez jauzi egiterako.
Oso hegazti ohikoa da iberiar penintsularen hegoaldean; urriagoa gure lurraldean, Arabako Errioxan aisa edo erraz aurkitu ahal bada ere.
Bere moko luzeaz, belazeak astintzen ditu elikatzeko zomorro ttikien bila.
Neguan Europako Iparraldetik milioika iristen dira, eta Iberiar Penintsulako edozein bazterretan ikusi ahal dira, udan, berriz, penintsulako iparraldean, basoetan, kumeak egiten dituzte.
Ehizatarako espezie tikia da. Lau birigarro mota dagoz eta honako hau ohikoena da. Zozoaren ahaidea, ahaiko berekoak biak.
“Deabruaren burruntziak” eta “zaldiak” lau urte arte bizi dira urpean, larba eedo umexehe aldian.
Garatu ondorean, ninfak leku garai baten bila dabiltza, metamorfosia egiteko eta azkenean heldu bihurtzeko.
Intsektu horiek bertan behera uzten duten azal edo larruari exubia deritzo.
Bidaiari bada, hauexek bidaiariak. Enarek edo elaiek beti aterpean egin ohi dute habia, etxeetako sakapeetan edo barruetan.
Filopatrikoak dira, hau da, aurreko urteetako habia berriro erabiltzen dutenak.
Zomorro-jaleak dira erabat, eta udan intsektu gehiegi egoitea eragozten dute.
Erle jale hau nahastezina da bere margoanitzetako hegatsengatik. Mediterraniar klimako espeziea da, eta gure lurraldearen hegoaldeko zeinbait eremutan jarten da bizitzen, saldoka. Elektrindar-kable garaietan pausaturik ikusten dira, lurrean inoiz ez.
Saldo handietan bizi dira, eta, hazi ondorean, Afrikara ohi dira.
Erle arrunta Euskal Herriko edozein lekutan dago. Azken urteetan hagizki pairatu du, oso txarto ibilten da Varroa izeneko akaro baten erasoagatik. Honek, liztor asiarrarekin batera, espezie polinizatzaile honen populazioa urritu du, hots, erleak gutitu.
Kolibri esaten zaion arren, berez gauezko lepidopteroa da, pipia, egunez ateratzen dena.
Aho-aparailu edoskitzaileari espiritronpa esaten zaio, eta harezaz loreen nektarra xurgatzen du, bere elikagai nagusia. Ohikoa da mendi-mazeletan kardu basatiekin ikustea.
Beleen basoko ahaidea —basoko kontakatilua-— eta, bere espeziekoen antzera, oso adimentsua da.
Denetik jaten du, hasi fruituetatik eta hildako animalietaraino. Egoiliarra da, urte osoan ikusgai. Arrak eta emeak berdinak dira.
Oso garrantzitsua da basoetan, haziak lurperatzen baititu gero elikatzeko, baina gero asko ez du edireiten eta haziok ernetzen hasten dira. Hazi-barreiatzaile ona da.
Ar-emeetan koloreak ezberdinak ditu: arra bulargorri da, emea, aldiz, arre.
Ale-jalea da, hazizale hala egia, eta zuhaitzen kimuen zalea da, izan ere, zuhaizti edo basoetan ibilzalea da oso, ez zaizkio landa zabalak gustatzen.
Txolarrearen neurrikoa, hor-hor, edozein urtarotan ikusteko erraza da.
Orchis antropophora (izen zientifikoa, kurtsiban eta lehenengo izena hizki larrietan)
Orkidea honek “urkatutako gizakiaren orkidea” izen orokorra edo arrunta hartzen du, landarearen ezpainek giza irudi batekiko duten antzekotasunagatik. Ohikoa da lurralde osoan, eta 40 zentimetroko garaiera izan dezake.
Iberiar penintsulan ikus ditzakegun bost txolarre-espezieetako bat da.
Kantu zizkolatsua du eta larratz edo landu bageko landetan bizi da, harkaitzen arteetan edo horma zahar arraituetan ere ugari.
Basoko ugaztun ohikoenetako bat urtxintxa gorria da. Zuhaitzekin lotura estua du, haietan ugaldu, elikatu eta bizi baita.
Baso autoktonoak suntsitu eta aldatu direnez, gero eta zailagoa da karraskari txiki hori ikustea.
Buztanikara hiru espezieetarik koloretsuena da. Nekazaritza-ingurunearekin lotuta, buztanikara hau intsektuez eta larbez elikatzen da. Intsektuak hegaldian ehizatzen ditu; hegan arin eta txairo egiten du.
Baso trinkoetan bizi den mustelidoa da (ugaztun, beraz, eta lurraldea markatzeko aukera emaiten dien uzki-guruina daduka).
Gauezkoa eta haragijalea da. Ornodun tikiak ehizatzen ditu, nahiz sagu nahiz suge, txorirean bat eta pikuak edo beste edozein fruitu jaten duen bezalaxe.
Lepaori esaten zaio, papo aldea ori duelako, lepazuri erdarazko “garduña” deritzonari esaten zaionez.
Iberiar penintsulako okilik bereziena da. Ez du zurean mokokatzeko gaitasunik, eta honegatik beste okil batzuen habia zaharrak hartzen ditu.
Urtero migrazioak egiten dituen bakarra da. Araban ugalketa-aldian aurki daiteke, udaberri eta uda bitartean.
Tamaina handiko espeziea da, eta leku garai eta haize-eremuetan aurki daiteke. Iberiar penintsulako eder eta ezagunenetako bat.
Hegoak beltzak eta ori-kremazkoak dira, eta atzealdeko hegalen ertzak enaren isatsen antzekoak ditu.
Gure Lurraldearen hegoaldean landa zabaletan ikustea dago, eremu ireki eta ez oso basotsuetan.
Antzina oso hegazti ugaria zen Euskal Herri osoan. Gaur egun ez da hala, kopurua era kezkagarritan murriztu da eta.
Europako okilik handiena da. Azken bi hamarraldietan, populazioa ugaltzen ari da, iberiar penintsularen iparraldean.
Bere arraldian emaiten duen garrasi gogorra du ezagugarri. Eta ordura arte, neguan, udaberrian haziko den habian lo egiten du.
Biak beltzak dira, baina arrak garezur-zerrenda gorri luzeena du (irudion bezala).
Okil txoriek bi hatz aurrean eta bi atzean daduzkate, adarrari bertikalki lotzeko. Antolamendu horri zigodaktilia deitzen zaio.
Luma edo hegats nagusi oso sendoak eta enborrean bermatzeko egokiak dadutza. Eta beren garezur-barrunbean mamorroen harrapatzeko erabiltzen duten mihi luzea atzeratzeko gai dira.
Iberiar penintsulako okilik arruntena da. Basoan aurkitzen dituen intsektu edo zomorroak eta umexehe edo larbak jaten ditu, inurriak ere bai, lurrean bezala zuhaitz handietan.
Arrek dadukaten papo gorriaren arauera bereizten dira arrak eta emeak.
Barrura sartu ahal izaiteko lodiera jakin bat duten zuhaitz mota guztietan egiten dute habia.
Aiaraldeko mendietan oso ohikoa den animalia. Zaila da ikusten, jasaten duen ehiza-presioagatik, baina erraz antzemaiten zaio isatsaren azpian duen marka zuri bereizgarriagatk.
Arraldian, ekain-uztailean, orkatzak zaunka egiten du, adausi alegia.
Mendi hegal eguzkitsuetan, eguteran, eta nekazaritza edo abelgintza guti dagoen lekuetan agertzen da, abereek jaten baitute.
Polenaren ordez polinioak ditu (polen-pikorren masa koherentea), hurbiltzen den intsektuari itsasten zaizkionak, beste lore batera eramaiteko.
Kaizu ttikiko txoria da, eta mota guztietako basoetan bizi ohi da, hegazti zomorro-jalea, urte osoan gure artean dagoena.
(Argazkian, hurritz baten gerba baten gainean, lore-bilgunean, infloreszentzian alegia)
Irudiko txoria koltza-soro batean dago. Espezie hau mamorro-jalea da eta udatiarra, kumeen hazaldian da ikusgai, epailetik urrira bitartean.
Bazter zabalak gustatzen zaio eta habia lurrean egiten du, sastraka artean. Negua Afrika tropikalean emaiten du.
Tamaina handiko saguzarra da, eta haitzuloetan eta zeinbait toki utzietsitan bizi ohi da, bederatziehun aleko eliak osatuz.
Zomorro-jaleak baino ez dira. Gauez ehizatzen dute, harrapakin bat aurkitu arte zintzilik dagozen pausalekuak erabiliz.
Ekolokalizazioaren bidez gidatzen dira, hau da, hotsak igorten dituzte eta beren inguruko gauzakiek haien eraginez sortzen duten oihartzuna interpretatzen dute.
Harkaitz garaietan, elian edo saldoan bizi ohi dira, eta bikote bakoitzak txito bat hazten du, urtero.
Ingurumenerako ezinbestekoak diren hegazti nekrofagoak dira, hiljaleak alegia, hildako animalien hondakin guztiak, nekazaritzakoak zein basatiak, jaten baitituzte.
Udako hegaztia da, gure artean. Udaberriaren amaieran edo uda hasieran iristen da Afrikatik Iberiar penintsulako mendigune nagusietara. Penintsulako lau hegazti nekrofago edo sarraskijaleetariko bat da. Hegoak zabalduta, 171 zentimetro izaitera iritsi ahal da.
Ornodunen Liburu Gorrian kalteberatzat katalogatua dago, lugintzan erabiltzen diren pozoinak direla eta.
Urari oso atxikia da, ibaietan bizi da. Sugerik igerian ikusiz gero, biperakara dateke, ehuneko ehunean ia-ia. Irudi honetakoa gaztea da.
Ez da posoitsua, ez du ausikiten, beregana hurbildurik ere.
Biperaren antzeko burua duelako, helduzaroan, biperakara esaten zaio, hiruangelukoa baitu, baina suge honek begi-ninia biribila du.
Sugegorriek buruan ezkata asko eta oso tikiak dadutzate, estalgarri, sugeek, ordea, handiak. Begi-ninia, berriz, goitik-beherakoa dute, sugeek biribila.
Eguzkiarekin ateratzen dira, baina ez bero handiegia denean. Ez dute loz negutzen, baina lozorro-egoeran geratzen dira eta energia aurrezten dute udaberrian tenperaturak igo arte.
Andoinen Toberiako Ur-jauziak izeneko leku ezaguna dago, Entzia mendilerroaren iparraldean, pago-haritzez beteriko baso baten barruan lau jauzik osatzen dute.
Iturburua lurpetik ateratzen da eta hor ur-xirripak hasten dira, beti beheti, haitzen artetik, haitz porotsu, arolak batzuk, arbelak beste batzuk, lurraldeko hainbat eraikin ezagunetan erabili ohi diren harri-motak guztiak.
Ur-jauzi hauetan ez da urik izaiten urte osoan, beraz, ikusi nahi dituenak urtaroa kontuan hartu behar du.
Haziz elikatzen da, batik bat. Fringilidoa da, eta munduko txorien artean ugarienetakoa.
Dimorfismo sexuala du, eta, honen ondorioz, arrak eta emeak kolore desberdinak dituzte.
Ondo oxigenatu uretako ibaietan bizi da, ahal dela mendialde erdian. Uraren kalitatearen bioadierazlea da.
Trikopteroz eta efemeropteroz elikatzen da, batik bat, eta ibaiko urpean arrantzatzen du.
Urtegi eta kumeak haztean uhaldeko hormetan ohikoa da.
Oso ohikoak Araban. Udaberrian eta udan erraz kanpandorre eta dorreetan habiak ikusten dira. Lurralde honetan berrehun bat zikoina bikote hazten dira urtero.
Monogamoak dira, bizitza osorako ezkontzen dira. Bien artean esteria handiko habia egiten dute, eta urteetan erabil daiteke. Arrautzak txitatzeko txandak egiten dituzte, eta txitoak biek elikatu behar dituzte.
Oso tximeleta ohikoak dira Europan. Helduak udako egun eguzkitsuetan ibiltzen dira, eta lore sorta handi batek erakartzen ditu.
Espezieak negua larba moduan emaiten du.
Arabako herrietako memoriak zurekin eraman nahi badituzu, baita konexiorik gabe ere, katalogoak PDF formatuan deskargatu eta edozein lekutan eta nahi duzun unean irakurri ahal izango dituzu.
OROIMENEZ GIDATURIK GOZARTZEKO BIDE BAT
Gure herrien lehen-geroa protagonisten bitartez, bertan bizi eta lan egindakoek euren oroitzapenak utzi dizkigute, eta lehen haretatik gerorantz goaz.
